नेपालमा आँखा स्वास्थ्य सेवाको विस्तारमा अन्तर्राष्ट्रिय दातृ निकायहरुको भूमिका
२०७६, २७ मंसिर शुक्रबार १७:११ मा प्रकाशित
अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्थाहरुले नेपालमा अन्धोपन सर्बेक्षणका लागि खेलेको महत्वपूर्ण भूमिकाले नेपालमा आँखा उपचारमा मास्टर प्लानमा सहयोग पुर्यायो । यो सर्बेक्षणमा नेदरल्याण्ड्स सरकारको ठूलो आर्थिक सहयोग छ । अन्तर्राष्ट्रिय गैर सरकारी संस्थाहरुले आँखा उपचार सेवामा उन्नत प्रविधि ल्याउन पनि भूमिका खेले । नेपाल र संयुक्त राज्य अमेरिका, युरोप आदि विकसित देशमा मोतियाबिन्दुको शल्यक्रियाको परिणाम समान छ । तर ति देशको तुलनामा नेपालमा उपचार निकै सस्तो छ । आँखा स्वास्थ्य सेवाको विस्तारमा अन्तर्राष्ट्रिय दातृ निकायहरुले खेलेको उल्लेख्य भूमिकाका कारण नेपालले आँखा उपचारको क्षेत्रमा फड्को मार्न सफल भएको हो । नेपाल नेत्र ज्योति संघले सबैसँग साझेदारी गर्दै विभिन्न राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संघ संस्थाहरुलाई हरेक अञ्चल जिम्मा लगाएर काम अघि बढायो । अमेरिकाको सेवा फाउन्डेसनले लुम्बिनी अञ्चलमा काम गर्यो । जर्मनको क्रिस्टोस्फर ब्लाइन्डेस मिसन (सिबीएम) लाई सगरमाथा अञ्चल दिइयो । नेदरल्याण्डको आईकेयर फाउन्डेसनले गण्डकी, धौलागिरी, मेचि अञ्चल र कर्णाली अञ्चलमा काम गर्यो । एनएविपी नर्बेलाई सुदुर पश्चिमका अञ्चल दिइयो । फ्रेड हलोस फाउन्डेसन अष्ट्रेलियाले तिलगंगा आँखा प्रतिष्ठान एवं इन्ट्रा अकुलर लेन्स (आईओएल) फ्याक्ट्री स्थापनामा सहयोग गर्यो । यो फ्याक्ट्री तिलगंगा आँखा प्रतिष्ठानमा छ । आइओएल फ्याक्ट्रीबाट उत्पादन भएका लेन्स विश्वक ५२ वटा देशमा निर्यात हुन्छ । यसरी नेपालमा आँखा स्वास्थ्यको विकास र विस्तारमा फ्रेड हलोस फाउन्डेसन अष्ट्रेलिया, सिबिएम जर्मनी, नर्बेजियन एसोसिएसन फर पार्सलिज, सेवा फाउन्डेसन अमेरिका, आई केयर फाउन्डेसन नेदरल्याण्डजस्ता संस्थाहरुलाई सम्झनुपर्छ ।
फ्रेड होलोज फाउन्डेसन, अष्ट्रेलिया
फ्रेड होलोज फाउन्डेसन अष्ट्रेलियामा दर्ता भएको आईएनजीओ हो । यसले तिलगंगामा नेपाल आई प्रोग्रामका रुपमा काम गरिरहेको छ । त्यस अन्तर्गत तिलगंगा आँखा प्रतिष्ठान सञ्चालनमा छ । तिलगंगा आँखा प्रतिष्ठान आफैंमा एउटा सेन्ट्रल अफ एक्सलेन्ट हो जुन मानव जनशक्ति उत्पादनदेखि डब्ल्युएचओ कोल्याब्रेटिङ सेन्टर अर्थात डब्ल्युएचओबाट मान्यता पाएर ट्रेनिङ सेन्टरको रुपमा विकास भइसकेको छ । यसको सबैभन्दा राम्रो कुरा इन्ट्रा अकुलर लेन्स फ्याक्ट्री छ जसले आँखाको लेन्स उत्पादन गर्छ । यो नेपालमा एउटा मात्र छ र विश्वका ५२ वटा देशमा यसले इन्ट्रा अकुलर लेन्स निर्यात गर्न सफल भएको छ । न्युन मुल्यमा उच्च गुणस्तरको लेन्स उपलब्ध भइरहेको छ ।
फ्रेड होलोज फाउन्डेसनका लागि नेपाल एउटा सपनाको शुरुवात् होः फ्रेड र उनका महान साथी डा. सन्दुक रुइतको सपना । सँगै, उनीहरुले एक यस्तो संसारको कल्पना गरे जहाँ विकासशील देशहरुमा सबैले आधुनिक गुणस्तरको आँखा उपचारको पहुँच पाएका थिए । नेपालमा सयौं हजार व्यक्ति हटाउन सकिने अन्धोपनको समस्या लिएर बाँचिरहेका छन् । हाल करिब ४ लाख ६६ हजार ३ सय ८५ लाई आँखा उपचारको आवश्यकता छ र प्रत्येक वर्ष ६० हजारमा मोतियाबिन्दुको समस्या देखिने गरेको छ । आँखा उपचारको मद्धत लिन क्लिनिकहरुमा पुग्न धेरै दिन हिँड्नुपर्छ । नेपालको स्वास्थ्य अवस्था निकै दयनीय छ किनभने यहाँ सामान्य सेवाहरु पनि पर्याप्त छैनन् । नेपालमा करिब ३ सय नेत्र रोग विशेषज्ञ छन् जो धेरैजसो शहर केन्द्रित छन् । ८० को दशकको उत्तरार्धमा फ्रेड होलोज र डा. सन्दुक रुइतको भेट भयो । जब फ्रेड विश्व स्वास्थ्य संगठनका लागि परामर्श गर्दै थिए । उनीहरूले आधुनिक शल्य चिकित्सा प्रविधिहरूको माध्यमबाट विकासोन्मुख देशहरूमा हटाउन सकिने अन्धोपनालाई अन्त्य गर्ने साझा सपना बुन्दै थिए । फ्रेड र डा. रुइतले मोतियाबिन्दुको शल्यक्रियाका लागि आवश्यक अत्यावश्यक लेन्सहरू उत्पादन गर्न एउटा इन्ट्राअकुलर लेन्स कारखाना निर्माण गर्ने योजना सेट गरे । उनीहरूलाई स्थानीय तहमा उत्पादन गर्दा यसको लागत घट्ने थाहा थियो । फ्रेड डा. रूइतको सल्लाहकार बने र सिडनीमा फ्रेडसँग डा. रुइतले अध्ययन गरे । त्यसपछि फाउन्डेशनको सहयोगमा फ्रेड होलोज इन्ट्राओकुलर लेन्स प्रयोगशाला स्थापना भयो र सोही वर्ष सन् १९९४ मा इन्ट्रा अकुलर लेन्स फ्याक्ट्री स्थापना भयो ।
आइकेयर फाउन्डेसन, द नेदरल्याण्डस्
आइकेयर फाउन्डेसन सन् १९८४ सालमा नेदरल्याण्डमा दर्ता भएर ३५ वर्षअघिदेखि नेपाल लगायत विश्वका १६ राष्ट्रमा बिभिन्न सहयोग पुर्याउँदै आएको छ । यसले नेपालमा दुई ठूला आँखा अस्पतालहरु हिमालय आँखा अस्पताल, पोखरा र मेची आँखा अस्पताल, झापाको स्थापनार्थ आवश्यक सहयोग उपलव्ध गराएको छ भने विभिन्न १८ वटा प्राथमिक आँखा उपचार केन्द्रलाई सहयोग गरेको छ । नेपालको गण्डकी, धौलागिरी र कर्णाली जिल्लामा पर्ने जुम्ला, कालिकोट, हुम्ला, मुगु, लमजुड.,स्याङ्जा, तनहुँ, पर्वत, म्याग्दी, गोरखा र बाग्लुङ आँखा उपचार केन्द्रका लागि आवश्यक सहयोगहरु जुटाउँदै आइरहेको छ । यसैगरी नेपालको पूर्वीभेग पाँचथर, दमक, बनयानी, गौरादह, राजगढ र भद्रपुरका आँखा उपचार केन्द्रहरुलाई समेत सहयोग उपलव्ध गराउँदै आइरहेको छ । नेपाल नेत्रज्योति संघसँग अनवरत आवद्ध रही यस संस्थाले संघ अन्तर्गतका आँखा अस्पताल र आँखा उपचार केन्द्रहरुमा आवश्यक प्राविधिक सहयोगहरु उपलव्ध गराउँदै आएको छ । विशेष गरेर यसले अस्पतालको भौतिक पूर्वाधार निर्माण गरिदिने, जग्गा खरीद गरिदिने, अप्थाल्मोजिष्ट र अप्थाल्मिक असिस्टेन्ट, अप्टोमेट्रिकहरुलाई पढाउन सहयोग गर्ने, स्कलरसिप दिने, आई सेन्टरहरु स्थापना गरिदिने भइरहेको छ । असहाय बिरामीहरुको उपचारका लागि आवश्यक पर्ने आर्थिक खर्च पनि सहयोग गरिरहेको छ । जनचेतना अभिवृद्धि गर्ने, आँखा शैक्षिक कार्यक्रमहरु सञ्चालन भइरहेको छ । नेपाल सरकारले आँखा स्वास्थ्यको जिम्मा राज्यले लिनुपर्ने कुरामा पनि वकालत गर्दै आएको छ ।
नर्बेजियन एसोसिएसन अफ द ब्लाइन्डेस एण्ड पार्सियल्ली साइटेड (एनएबीपी, नर्बे)
नर्बेजियनले विगत ३ दशकदेखि नेपालका पिछडिएका अञ्चल सेती, महाकाली र राप्तीमा नेत्र स्वास्थ्य कार्यक्रम सञ्चालन गरिरहेको छ । सन् १९८५ देखि देशमा आँखा स्वास्थ्यमा काम गर्दै आएको यो करिब १ सय १८ वर्ष पुरानो संस्था हो । नेपालमा यसले नेत्रहीन व्यक्तिहरुका लागि पुनस्र्थापनाको क्षेत्रमासमेत सेवा पुर्याउँदै आएको छ । यसले राप्ती आँखा अस्पताल दाङ, छन्द (कालेबाबु) नारायणी आँखा अस्पताल बहादुरगञ्ज र लमही आँखा अस्पताल लमही दाङ र पाँच वटा आँखा केन्द्रको माध्यमबाट आँखा स्वास्थ्य सेवा प्रदान गरिरहेको छ । यसबाट बचाउन सकिने अन्धोपनको निवारण र मेडिकल उपचार गर्न सकिनेहरुको दृष्टि पुनस्र्थापनामा सहयोग पुगेको छ ।
सेभा फाउन्डेसन, संयुक्तराज्य अमेरिका
सेभाले नेपालमा सन् १९७९/१९८० देखि नेपालमा सहयोग गरिरहेको छ । शुरुमा नेपालमा अन्धोपन सर्वेक्षणमा संलग्न भयो र त्यसपछि लुम्बिनी क्षेत्रमा केन्द्रित भएर आँखा उपचार सेवा प्रदान गर्नथाल्यो । भैरहवामा श्री रण अम्बिका शाह आँखा अस्पताल स्थापना गर्यो । त्यसपछि पाल्पा, गुल्मी, अर्घाखाँची, परासी, कपिलबस्तु र बुटवललगायत लुम्बिनी क्षेत्रमा आँखा सेवालाई विस्तार गर्दै गयो । अहिले श्री रण अम्बिका शाह आँखा अस्पताल टर्सरी लेवल (आँखा उपचारको अन्तिम गन्तव्य) विकसित भएको छ । यहाँ अध्ययन अध्यपनको सुविधा पनि उपलब्ध छ । सेभाले भरतपुर नेत्र अस्पताललाई टर्सरी लेवलको आँखा अस्पतालको रुपमा विकसित गर्न मद्धत पुर्यायो । सेभाले ७७ जिल्लामध्ये २४ जिल्लामा नेपाल नेत्रज्योति संघ सँगको सहकार्यमा सहयोग पुर्याइरहेको छ । यसले नेत्रज्योति संघ मातहतका हस्पिटलहरुमा क्षमता अभिवृद्धि र अनुसन्धानमा पनि सहयोग गरिहेको छ ।
क्रिस्टोफर ब्लाइन्डेस मिसन (सिबीएम), जर्मनी
क्रिस्टोफर ब्लाइन्डेस मिसन (सिबीएम), जर्मनीले लहानमा सगरमाथा चौधरी आँखा अस्पताल खोलेको हो । यसैको विस्तारित रुपमा अहिले बिराटनगर आँखा अस्पताल सञ्चालन भइरहेको छ । यो पूर्वमा निकै राम्रो सफल अस्पतालको रुपमा देखिएको छ । यसले नेपाल नेत्रज्योति संघसँग काम गरेको हो । यसले सन् १९८२ देखि नेपालमा काम गरिरहेको छ ।
यसका साथै हिमालयन क्याट्राक प्रोजेक्ट संयुक्त राज्य अमेरिकाले तिलगंगामा काम गरेको थियो । यसैगरी स्वीस रेडक्रसले आँखा अस्पताल र हेलर किलर इन्टरनेशनल, संयुक्त राज्य अमेरिकाले पोषणको क्षेत्रमा काम गरेका थिए । (गोर्खाली आईकेयर फाउन्डेसनको कन्ट्री डिरेक्टर र एपेक्स वडी फर आई हेल्थको सदस्य, हुनुहुन्छ ।)
