बिर्सने रोगः अल्जाइमर

नेपालमा ६० वर्ष भन्दा माथि उमेर समूहका एक सय जनामध्ये कम्तिमा पनि १० जनालाई डिमेन्सिया हुने गरेको छ । वरिष्ठ मनोरोग विशेषज्ञ प्रा.डा.निदेश सापकोटाको अगुवाइमा अज्लाइमर्स विस्मृति समाज नेपाल (एआरडिएस नेपाल) र ब्रिटेनको न्युक्यासल युनिभर्सिटीले संयुक्त रुपमा २०२१—२०२२ मा धरानमा ६० वर्ष उमेर समूहका १ हजार भन्दा बढी व्यक्तिमा गरेको अध्ययनले देखाएको हो ।

अल्जाइमर रोगबाट बच्न दैनिक व्यायाम गर्नुहोस्

विश्व स्वास्थ्य संगठन र अल्जाइमर डिजिज इन्टरनेशनलको अध्ययन अनुसार हप्तामा कम्तिमा ५ वा ६ दिन हरेक दिन आघा घण्टा व्यायाम गरेमा अल्जाइमर न्युनिकरणमा मद्धत पुग्ने उल्लेख गरेको छ ।

तिम्रो नाम के हो ? अगस्टी । परिवारको नाम ? अगस्टी । श्रीमानको नाम ? मलाई लाग्छ अगस्टी । वास्तवमा, एक डाक्टर र एक बिरामी बीचको यो कुराकानी १२० वर्ष पहिलेको हो । नोभेम्बर २५, १९०१ मा एक जर्मन महिला अगस्टी डाइटरलाई जर्मनीको फ्रान्कफर्टको एक अस्पतालमा मनोचिकित्सक डा. एलोइस अल्जाइमरले भेट्नुभयो । ती दिनहरूमा अगस्ट द्रुत बिर्सनेपनको चपेटामा थिइन् । उनीसँग हरेक प्रश्नको एउटै जवाफ थियो अगस्टी । यी महिलालाई मानसिक समस्या भएर अस्पतालमा भर्ती गरिएको थियो र एलोइस अल्जाइमरले उनको मानसिक स्थितिकोको परीक्षण गर्ने क्रममा मानसिक रोगका लक्षण भन्दा स्मरण शक्तिमा पृथक देखे ।

वास्तवमा यो बिर्सने रोग (डिमेन्सिया) थियो र कालान्तरमा यसलाई अल्जाइमर भनेर चिनिएको थियो । अगस्टीको लक्षण संसारमा आफ्नो प्रकारको पहिलो प्रकाशित र १९०६ मा यस सम्बन्धि विस्तृत जानकारी प्रकाशित गरे । डा. अल्जाइमरले यो नयाँ रोगलाई बिर्सने रोगको नाम दिए । पछि डाक्टर अल्जाइमरको नामबाट यस रोगको नाम अल्जाइमर राखियो ।

डा. अल्जाइमरपछि पहिलो पटक यो रोगलाई डा. एमिल क्रेप्लिनले ध्यान दिएका थिए । पुरातन ग्रीस वा वर्तमान ग्रीसमा रोमन दार्शनिक र वैज्ञानिकहरूबीच डिमेन्सियाको गुनासो पहिलो पटक रिपोर्ट गरिएको थियो । डा. अल्जाइमर्सले पनि अगस्टीको व्यवहारको जाँच गरे र उनले समय र स्थानको बारेमा निर्णय गर्न असमर्थ भएको पत्ता लगाए । उनी अलिकति डर, अविश्वास र आक्रोशका साथ प्रश्नहरूको जवाफ दिँदै थिइन् ।

अल्जाइमर के हो ?

वास्तवमा अल्जाइमर एक स्नायु प्रणालीमा आउने विकार हो जसमा मस्तिष्क संकुचित हुन्छ र जसले गर्दा मस्तिष्कमा हुने कोशिकाहरु (न्यूरोन्स) विस्तारै सुक्दै र ध्वस्त हुँदै जान्छन् । यही न्युरोन्समार्फत हामी शारीरिक आवश्यकता, इशारा र सोच व्यक्त गर्न सक्षम हुन्छौं । डिमेन्सिया भनेको बिर्सने रोग हो ।

४०—४५ वर्षदेखि नै हाम्रो मस्तिष्कमा भएका स्नायु कोशिका (ब्रेन सेल न्युरोन्स) क्रमिक रुपमा सुक्दै जान्छन् । शुरुमा त्यति असर पार्दैन । त्यसैले बिर्सने रोगको लक्षण देखिन कम्तिमा पनि १० देखि २० वर्षसम्म लाग्नसक्छ । कसैको अलि चाँडो गतिमा सुकेमा ५५—६० वर्षमा देखिनसक्छ । कसैकसैकसैलाई ६०—६५ वर्षको उमेरमा देखिनसक्छ ।

औषतमा लक्षणहरु १० देखि १२ वर्ष पछाडि देखिनसक्ने बताइन्छ । तर अवस्था अनुसार कसैलाई चाँडो र कसैलाई ढिलो देखिनसक्छ । विश्व तथ्यांकले ८५ वर्ष उमेर भन्दा माथिका २ जनामध्ये १ जना, ८० वर्ष भन्दा माथिको ४ जना व्यक्तिमध्ये १ जना, ७५ वर्ष माथि उमेरका २५—३० प्रतिशत र ६० वर्षभन्दा माथिका १०—१५ प्रतिशतमा विर्सने समस्या हुने गरेको देखाएको छ । पहिलो तथ्याङ्क हाम्रै देशमा गरेको अध्ययनले पनि पुष्टि गर्छ ।

रोगको कारण अझै रहस्यमय

यदि तपाईंले आफ्नो प्रियजनको नाम र ठेगाना बिर्सनुभयो र फोन कसरी डायल गर्ने वा तपाईंको घर जाने बाटो याद छैन भने यो रोग तपाईंको बिर्सने वा लापरवाही मात्र होइन, अल्जाइमरको शंका गर्नुपर्छ । विर्सने रोग धेरै कारणले हुन्छ । १०० जना बिर्सने रोग भएका व्यक्तिहरुमध्ये झण्डै ५०—७० जनालाई मस्तिष्कको नसा सुकेर नसामा एक प्रकारको खराब प्रोटिन जम्मा भएर हुने बताइन्छ । दोस्रो कारण मस्तिष्कमा भएको रगतको नलीहरु सुक्दै गर्दा रगतका नलीहरु बन्द हुने, उच्च रक्तचापका कारण कहिलेकाँही फुट्ने आदि कारण मस्तिष्कमा सहज तरिकाले रगत सञ्चालन हुन सक्दैन ।

रगत सञ्चालन हुन नसकेपछि मस्तिष्कलाई आवश्यक पर्ने अक्सिजन, ग्लुकोज आदिको मात्रामा कमी आउँछ र मस्तिष्कका नसा सुक्दै जान्छन् । यसलाई भास्कुलर डिमेंसिया भनिन्छ । अर्थ र अल्प विकसित मुलकहरुमा बिर्सने रोगको यो दोस्रो प्रमुख कारण हो ।

यसबाहेक भिटामिन बी १२ को कमी, थायराइडको गडबडी, लामो समयदेखिको मधुमेह, उच्च रक्तचाप आदिका कारण बिर्सने समस्या हुनसक्छ । नेपालीहरुको औषत आयु महिला र पुरुषको ७१ वर्ष भन्दा माथि रहेको तथ्याङ्क छ । जति धेरै औषत आयु बढ्दै गयो त्यति नै धेरै डिमेंसिया (बिर्सने रोग) लाग्ने संभावना हुन्छ ।

एक लाख सुविधाः सहुलियतको आवश्यकता

अल्जाइमर्स डिमेंसिया पहिचान भएका व्यक्तिलाई नेपाल सरकारले १ लाख रुपियाँ बराबरको सेवा सुविधा उपलब्ध गराउँदै आएको छ । यो विपन्न नागरिकअन्तर्गत त्रि.बि. शिक्षण अस्पताल, चिकित्सा विज्ञान राष्ट्रिय प्रतिष्ठान बीर अस्पताल, पाटन हस्पिटल, बीपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान धरान, भेरि अस्पताललगायत राज्यले तोकेका मुलुकका ९ वटा अस्पतालबाट अनुसन्धान, औषधि, उपचारको सुविधा प्राप्त गर्न सकिन्छ । तर प्रा.डा. सापकोटाका अनुसार, यो सुविधा प्राप्त गर्न त्यति सजिलो छैन ।

डिमेंसियाको गति कम गर्ने औषधि उपलब्ध छन् ?

जन्मेदेखि मृत्युको समयसम्म हाम्रो मस्तिष्कको नसा वृद्धि भइरहेको हुन्छ । तर बाल्यकाल र युवावस्थाको तुलनामा वृद्धावस्थामा कम वृद्धि हुने गर्छ । यो रोगको सहि उपचार संसारभरि फेला परेको छैन ।

यो रोग पूर्ण रूपमा निको हुन सक्दैन, तर औषधि, राम्रो आहार र हेरचाहले यसको गति रोक्न मद्धत गर्छ । औषधि सेवनले मनोस्मृतिमा समस्या भएका बयोवृद्धाको गुणस्तरीय जीवनशैलीको बृद्धि हुनुका साथै उनीहरुको औषत आयुमा पनि बृद्धि हुनजान्छ ।

यसले स्मरणशक्ति र स्वभावमा आउने परिवर्तनलाई फाइदा गर्ने भएकाले गुणस्तरीय जीवनयापनमा अझ मद्धत पुग्छ ।

रोकथाम र जीवनशैली

उच्च रक्तचापलाई नियन्त्रणमा राख्न सकेमा भास्कुलर डिमेंसियाबाट जोगिन मद्धत गर्छ । मस्तिष्कको सक्रियता बढाउन नियमित शारीरिक अभ्यास गर्नुपर्छ । हरियो सागपात, गुडागुडी, स्याउ, ओखर, बेसार, ओमेगा ३ फ्याटी एसिड पाउने खाना जस्तोः माछाको प्रयोग गर्न सकिन्छ । सामाजिक क्रियाकपालमा विशेष सहभागी हुनुपर्छ । अध्ययन गर्ने, संगीत र वाद्यवादन बजाउने आदि कारण मस्तिष्क निष्कृय हुन पाउँदैन ।

अमेरिकी राष्ट्रपति रेगन र अमिताभको फिल्म ब्ल्याकको कुरा
अमेरिकी राष्ट्रपति रोनाल्ड रेगनलगायत धेरै अमेरिकी सेलिब्रेटीहरूलाई अल्जाइमर रोग थियो । प्रसिद्ध वैज्ञानिक अल्बर्ट आइन्स्टाइनलाई पनि यो रोग लागेको हुनसक्ने बताइएको छ । यो रोगको गम्भीरतालाई बलिउड फिल्म ब्ल्याक मार्फत देखाइएको थियो । फिल्ममा अमिताभ बच्चनलाई यो रोग लागेको थियो, जसमा सुरुमा स्मरणशक्तिमा कमी हुन्छ । पछि उसले सबै कुरा बिर्सन थाल्छन् आफैलाई पनि बिर्सन्छन् । अन्ततः उसले आफ्नो स्मरणशक्ति पूर्ण रूपमा गुमाउँछन् ।

विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनको तथ्याङ्क अनुसार विश्वमा प्रत्येक तीन सेकेण्डमा एक जनालाई डिमेन्सिया हुने गरेको छ ।

डब्लुएचओको २०१९ को तथ्याङ्क अनुसार विश्वभर ५० बिलिएन भन्दा बढी ६० वर्षमाथिका मानिसलाई डिमेन्सिया भएको आँकलन गरिएको छ । जसमध्ये ६८ प्रतिशत भन्दा बढी व्यक्ति हाम्रो जस्तो अल्प र अविकसित मुलुकका मानिस रहेका छन् ।