दिन बित्छ, तर भित्रको अँध्यारो घट्दैन ? यत्रो पीडा किन ? उत्तर तपाईंको शरीरमै छ

नेमाल हेल्थ न्युज, काठमाडौं । नेपालमा मानसिक स्वास्थ्य समस्या दिनप्रतिदिन बढिरहेको छ। खासगरी डिप्रेसन, चिन्ता र चिडचिडापन जस्ता लक्षणहरू शहरदेखि गाउँसम्म देखिन थालेका छन्। यस्ता समस्याहरूलाई धेरैले केवल मानसिक तनाव, पारिवारिक तनाव वा बेरोजगारीसँग मात्र जोड्ने गरे पनि पछिल्लो वैज्ञानिक अनुसन्धानले पेट र मस्तिष्कबीचको अति गहिरो सम्बन्धलाई प्रमुख कारणका रूपमा देखाएको छ। नेपाली समाजमा सस्तो, झट्टै तयार हुने, चिल्लो र प्रोसेस्ड खाना बढ्दो रूपमा लोकप्रिय भइरहेका बेला यस्तो अनुसन्धानले चेतावनी दिने काम गरेको छ।

मानिसले महसुस गर्ने खुशी, सन्तुष्टि र मानसिक सन्तुलनको मूलचाबी मस्तिष्कमा होइन, आन्द्रामा रहेको पत्ता लागेको छ। वैज्ञानिकहरूका अनुसार हाम्रो आन्द्रा, जसलाई सामान्यतया केवल पाचन गर्ने अंग भनेर बुझिन्छ, वास्तवमा एउटा सेकेन्ड ब्रेन हो। यसमा १० करोडभन्दा बढी स्नायु कोषहरू हुन्छन् र यिनै कोषहरूले मस्तिष्कसँग सिधा सञ्जाल बनाएर काम गर्छन्। यति मात्रै होइन, शरीरमा सेरोटोनिन नामक रसायन—जसलाई ‘हामीलाई खुशी महसुस गराउने रसायन’ भनिन्छ—को ९५ प्रतिशत हिस्सा आन्द्रामै उत्पादन हुन्छ। यसले मानसिक अवस्थाको नियन्त्रणमा आन्द्राको भूमिका के कति गहिरो छ भन्ने स्पष्ट गर्छ।

खासगरी बेलायत र अमेरिकामा भएको विभिन्न अनुसन्धानहरूले देखाएका छन् कि गम्भीर तनावको बेला देखिने भौतिक लक्षण—जस्तै पेट दुख्ने, वाकवाकी लाग्ने, पखाला लाग्ने—हामीले सोचेभन्दा गहिरो कारणले हुने गर्छ। डाक्टर सलिहा महमूद अहमदका अनुसार आन्द्रा र मस्तिष्क स्नायु प्रणाली, हर्मोन र प्रतिरक्षा प्रणालीमार्फत गासिएका हुन्छन्। हाम्रो रोगसँग लड्ने प्रणाली ९इम्युन सिस्टम० पनि आन्द्रामै सक्रिय रहने भएकाले, जब पेटको सन्तुलन बिग्रन्छ, यसको असर प्रत्यक्ष मस्तिष्कमा पर्छ।

अमेरिकाका ग्यास्ट्रोएन्टेरोलोजिस्ट डा. पंकज पस्रिचाले यो सम्बन्ध अझ प्रस्ट्याउँछन्। उनी भन्छन्, “मस्तिष्कले शरीरको जम्मा दुई प्रतिशत हिस्सा ओगटेको भए पनि यसले २० प्रतिशत ऊर्जा प्रयोग गर्छ, र त्यो ऊर्जा दिने मुख्य स्रोत भनेको आन्द्रा हो।” यसैले पनि जब पेट असन्तुलित हुन्छ, मस्तिष्कले काम गर्न नसक्ने अवस्था आउँछ, जुन स्थिति डिप्रेसन वा मानसिक कमजोरीका रूपमा देखापर्छ।

नेपालको सन्दर्भमा हेर्दा, पछिल्ला वर्षहरूमा बढ्दो मोटोपना, कब्जियत, एसिडिटी र मानसिक तनावको समस्याले एउटा साझा कारणको संकेत गर्दै आएको देखिन्छ। धेरै नेपालीको खानपान प्रवृत्तिमा आएको परिवर्तन—जस्तै घरमा पकाइएको खाना भन्दा बाहिरी प्याकेटबन्द खाना, फास्टफुड, अत्यधिक चिल्लो र नुनिलो खाना सेवन—आन्द्राको माइक्रोबायोटा बिगार्ने कारण बन्न पुगेको छ। आन्द्रामा करिब १० ट्रिलियनभन्दा बढी सूक्ष्म जीवाणुहरू ब्याक्टेरिया, भाइरस, फङ्गस आदि बस्छन्, जुन शरीरको माइक्रोबायोम बनाउँछन्। यी जीवाणुहरू सन्तुलनमा हुँदा शरीर र दिमाग दुवै सन्तुलित हुन्छन्, तर जब यिनको संख्या वा विविधता घट्छ, मानसिक र शारीरिक समस्या उत्पन्न हुन्छ।

अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयको अनुसन्धानमा पनि यो कुरा देखाइएको छ। डिप्रेसन भएका ७१ जना स्वयंसेवकलाई दुई समूहमा बाँडेर एउटा समूहलाई चार हप्तासम्म प्रोबायोटिक खाना दिइयो, अर्कोलाई प्लेसिबो (नक्कली औषधि)। अन्त्यमा प्रोबायोटिक समूहमा रहेका व्यक्तिहरूले नकारात्मक संकेतहरू कम देखाउने, सकारात्मक अनुहार पहिचान गर्न सहज हुने, र कोर्टिसोल (तनाव हर्मोन) को मात्रा घटेको देखियो। यद्यपि यो अनुसन्धान अझ प्रारम्भिक चरणमै भए पनि यसले प्रोबायोटिक्स—जस्तै दही, अचार, गुन्द्रुक जस्ता नेपाली परम्परागत खानेकुरा—मानसिक स्वास्थ्य सुधारमा भूमिका खेल्न सक्छ भन्ने संकेत गर्छ।

नेपाली परिप्रेक्ष्यमा अहिले पनि धेरै गाउँघरमा गुन्द्रुक, ढिंडो, दही, र अन्न आधारित परिकार नियमित खाने चलन छ। तर शहरमा यिनको स्थान चाउचाउ, मोमो, बर्गर र कोल्ड ड्रिंकले लिँदै गएको छ। वैज्ञानिकहरूले भनेका छन्—एक हप्तामा कम्तीमा ३० प्रकारका बोटबिरुवाबाट प्राप्त खाना खाने मानिसको पेटमा स्वस्थ माइक्रोबायोम बनिन्छ। त्यसैले हामीले अब खानपानको शैलीमा फेरबदल गर्न ढिला गर्नु हुँदैन।

खानपान मात्रै होइन, मानसिक तनाव, निद्रा, व्यायाम र पानी पिउने बानीसमेत आन्द्राको स्वास्थ्यसँग जोडिएका छन्। कब्जियत वा ग्यासले मनमस्तिष्कमा चिडचिडापन ल्याउँछ, जुन अन्ततः झर्को लाग्ने व्यवहार, काममा ध्यान नजाने, र सामाजिक सम्बन्धमा टकरावको कारण बन्छ। त्यसैले यस्तो अवस्थामा केवल एन्टासिड वा मोडलाफ्ट खाने मात्र होइन, आफ्नो सम्पूर्ण जीवनशैली सुधार गर्न आवश्यक छ।

समग्रमा भन्नुपर्दा, मानसिक स्वास्थ्यलाई सुधार गर्न मनोचिकित्सकसँग परामर्श लिनु महत्त्वपूर्ण छ नै, तर त्यसको आधार पेटको सन्तुलनमा पनि गहिरो सम्बन्ध छ भन्ने कुरा बुझ्नु अहिलेको आवश्यकता हो। डिप्रेसन, चिन्ता वा थकानजस्ता लक्षणहरू केवल मानसिक अवस्थाको प्रतिबिम्ब मात्र होइनन्, ती तपाईंको आन्द्राले पठाएको संकेत पनि हुन सक्छ। त्यसैले अब समय आएको छ—पेटलाई मन पराउने खाना होइन, मनलाई सन्तुलन दिने खाना खाऔं।