वीर अस्पतालको १३६ वर्षः गौरवशाली इतिहास, पीडादायक वर्तमान

नेपाल हेल्थ न्युज, काठमाडौं । बि.सं. १९४६ साउन १२ मा काठमाडौंको रानीपोखरीनजिकै १५ शैयाबाट सुरु भएको वीर अस्पतालले आज १३६ वर्ष पुरा गरेको छ । राणा प्रधानमन्त्री वीरशमशेरले ‘रैतीका लागि निःशुल्क उपचारको व्यवस्था होस्’ भन्ने सोचका साथ स्थापना गरेका थिए ।

सस्तो उपचारको आशाले भरिएको यो संस्था आज पनि हजारौं जनताको भरोसाको केन्द्र हो । तर, समयसँगै वीर अस्पतालका समस्याहरू पनि वृद्ध हुँदै गएका छन् ।

इतिहास जसले सेवा र समर्पणको आधार खडा गर्यो
वीर अस्पताल नेपालमा आधुनिक चिकित्सा सेवा सुरु भएको थलो हो । स्थापना बेलैदेखि यहाँ निःशुल्क खाना र औषधिको व्यवस्था गरियो । राणाकालमा जनताको स्वास्थ्यलाई देखिएको संवेदनशीलता वीर अस्पतालको आरम्भिक आधार बन्यो । पछि यहींबाट पाटनको मानसिक अस्पताल, थापाथली प्रसूति गृह, कान्ति बाल अस्पताल र शुक्रराज सरुवा रोग अस्पताल अलग–अलग इकाईका रुपमा विकास भए ।

राजनीतिक हस्तक्षेप र बेवास्ताले थिचिएको सेवा
यो गौरवशाली संस्था पछिल्ला दुई दशकदेखि भने सेवा भन्दा विवाद र समस्याका कारण चर्चित बन्दै गएको छ । उदाहरणका लागि २०८० मा बिरामीलाई दिइने खानाको बजेट नै सरकारले कटौती गर्दा सर्वोच्च अदालतको आदेशपछि मात्र बजेट फिर्ता गरियो ।

त्यसैगरी भित्रैको राजनीति र भागबन्डाको संस्कृति पनि सेवाको गुणस्तरमा नकारात्मक प्रभाव पारिरहेको छ । नेपाल चिकित्सक संघ वा कर्मचारी ट्रेड युनियनका आह्वानमा यहाँ बारम्बार सेवा ठप्प पारिने गरेको छ ।

‘डाक्टर भेट्नै गाह्रो, अपरेशनको पालो दुई वर्षपछि’
यहाँ दैनिक हजारौं बिरामी आउँछन् । तर चिकित्सकको अभाव, ढिलो उपस्थिति र सेवा प्रवाहको ढिलासुस्तीले उनीहरू निराश हुँदै फर्किन्छन् । ओपिडी सेवा बिहान ८ बजे सुरु हुने भनिए पनि चिकित्सक ९ बजेसम्म नआउने, लन्च ब्रेकको नाममा १ घण्टा ढोका बन्द हुने अनि पालो कुरिरहेका विरामी झ्यालबाट हेर्न बाध्य हुने अवस्था रहेको छ ।

अधिकांश वरिष्ठ डाक्टरहरू मन्त्रालय वा निजी अस्पतालतर्फ तानिएका छन् । वीरमा दरबन्दी भएका तर काम नगर्ने डाक्टरहरू प्रशस्त छन् जसले सिङ्गो सेवामा दबाब सिर्जना गरेको छ ।

अनलाइन प्रणालीदेखि औषधि आपूर्तिसम्म समस्या
डिजिटल प्रणालीमा सुधारको प्रयास भए पनि अनलाइन प्रणाली बारम्बार डाउन हुने, मुसाले जेनेरेटरका तार काट्ने, पुर्जा नहुनाले उपचार रोकिने, औषधि स्टकमा नहुनेजस्ता समस्या आम छन् । वीर अस्पतालको फार्मेसीमा ९८ मध्ये ५० प्रकारका औषधि मात्रै उपलब्ध हुने अवस्था छ । गरीब बिरामी निजी फार्मेसीमा महँगोमा किन्न बाध्य छन् ।

अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यास: राज्यको प्राथमिकतामा सरकारी अस्पताल
दक्षिण कोरिया, थाइल्यान्ड वा भारतका एम्स जस्ता सरकारी अस्पतालहरूले अन्तर्राष्ट्रियस्तरको सेवा दिइरहेका छन् । भारतले एम्समा बजेट, स्वायत्तता, पारदर्शी प्रशासन र दक्ष जनशक्तिको संयोजन गरेको छ । थाइल्यान्डले पनि युनिभर्सल हेल्थ कभरेज अन्तर्गत सरकारी अस्पताललाई मजबुत बनाएको छ । युरोपमा एनचएस युकेले सेवाको गुणस्तर मापनका मापदण्ड र नियमित मूल्यांकनमार्फत सेवा प्रभावकारिता बढाएको छ ।

नेपालले पनि वीरलाई पुनर्जीवित गर्न यस्ता मापदण्डहरू आत्मसात गर्न सक्दछ । त्यसका लागि निम्न उपायहरूमा कार्य गर्न सकिन्छ ।

अब के गर्ने ? सुधारका संभावित बाटा
स्वायत्तता र जवाफदेही नेतृत्वः वीरलाई चिकित्सा विज्ञान राष्ट्रिय प्रतिष्ठान अन्तर्गत पूर्ण स्वायत्त बनाइनुपर्छ  जसले आफ्नो प्रशासन, मानव संसाधन र बजेट नियमन गर्न सकोस् ।

डिजिटल प्रणाली सुदृढीकरणः अनलाइन टिकट, बिलिङ, र रिपोर्टिङ सिस्टम अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको बनाउन आवश्यक छ । नियमित मर्मत र डाटा ब्याकअप प्रणाली अनिवार्य गरिनुपर्छ ।

औषधि आपूर्ति सुनिश्चितताः अस्पताल फार्मेसीमा आवश्यक औषधिहरूको स्टक सदैव सुनिश्चित गर्न इप्रकुर्मेन्ट  प्रणाली अपनाउनु पर्छ ।

समयपालन र चिकित्सकको उपस्थिति निगरानीः बायोमेट्रिक हाजिरी, सिसिटिभी  र बिरामीको फिडब्याक प्रणालीबाट सेवा निगरानी गर्न सकिन्छ ।

विरामी सहयोग सेवा (पेसेन्ट नेभिगेसन): उपचार कक्ष, प्रक्रिया, औषधि खोज्न गाह्रो हुने बिरामीलाई सहायता गर्न गाइड वा स्वयंसेवक राख्न सकिन्छ ।

राजनीतिक हस्तक्षेप न्यून गर्न कानुनी सुरक्षाः स्वास्थ्य सेवामा बाधा पुर्याउने कार्यलाई अपराध मानिने कानुनी व्याख्या र सेवा अवरुद्ध गर्नेहरूमाथि कारवाहीको प्रक्रिया स्पष्ट हुनुपर्छ ।

प्रेरणादायी वातावरणः इमान्दार र उत्कृष्ट काम गर्ने कर्मचारीको सम्मान, पुरस्कार र प्रोमोशनको व्यवस्था हुनुपर्छ ।

वीर अस्पताल जनताको साझा सम्पत्ति हो
वीर अस्पताल केवल अस्पताल होइन । यो इतिहास हो ।  यो सेवा हो । यो आशाको केन्द्र हो । यहाँ उपचार पाएका लाखौं नागरिकका लागि यो जीवनदायिनी संस्था हो । १३६ वर्षअघि स्थापना गर्दा जसरी जनताको दुःख देखेर रैतीका लागि बनाइएको थियो आज पनि त्यही उद्देश्यसँग समर्पित रहनुपर्छ ।

तर यसका लागि राज्यले वीर अस्पताललाई केवलसरकारी अस्पताल नभई जनताको गहनाको रूपमा हेर्न, लगानी गर्न र सुधार गर्न आवश्यक छ । अन्यथा, यहाँको सेवा, इतिहास र जनताको भरोसा, यी तीनै एकसाथ मरेर जान सक्छन् ।