ब्रेन ट्यूमरः कारण संकेत, लक्षण र उपचार

‘तपाईंलाई ट्युमर भएको छ’—एकछिनको मौनतापछि डाक्टरले भन्नुभयो । डाक्टरको यो शव्दले २९ वर्षीया शर्मिला बस्नेत (नाम परिवर्तन) एकाकए मौन हुनुभयो । उहाँ विद्यालयकी शिक्षिका हुनुहुन्छ । शर्मिलाले भन्नुभयो—‘त्यो बेला चिच्याउन मन लागिरहेको थियो, तर मुखबाट आवाज निस्किएन ।’ उहाँले दुई वर्षदेखिको टाउको दुखाई, बेलाबेलामा हुने वान्ता, बोल्न गाह्रो, कहिलेकाहीँ आँखा धमिलो देखिनेजस्ता समस्या खेपिरहनुभएको थियो ।

शर्मिलाले यसलाई दैनिक तनाव र माइग्रेन ठान्नुभएको थियो ।  शहरको एक अस्पतालमा गरिएको एमआरआई रिपोर्टमा उहाँमा ब्रेन ट्युमर देखियो । नेपालमा उहाँ जस्ता बिरामीको संख्या हजारौं छ । तर अझै पनि धेरैलाई ब्रेन ट्युमर समयमै पत्ता लगाउने अवसर छैन । वास्तवमा ब्रेन ट्युमर भनेको मस्तिष्कमा वा यसको नजिकै हुने कोषहरूको वृद्धि हो ।

ब्रेन ट्युमर मस्तिष्कको तन्तु वा मस्तिष्कको तन्तु नजिकै पनि हुनसक्छ । नजिकैका स्थानहरूमा स्नायु, पिट्यूटरी ग्रन्थि, पाइनल ग्रन्थि र मस्तिष्कको सतहलाई ढाक्ने झिल्लीहरू रहेका हुन्छन् । 

ब्रेन ट्युमर प्रायः प्राइमरी र सेकेन्डरी हुन्छन् । मस्तिष्कमै शुरु हुने प्राइमरी ब्रेन ट्यूमर हो । जस्तैः ग्लियोमा, मेनिन्जियोमा, मेटालोब्लास्टोमा आदि । शरीरको अन्य भागमा क्यान्सर भई मस्तिष्कमा फैलिएको सेकेन्डरी ब्रेन ट्यूमर हो । यसलाई मेटास्टेटिक ट्युमर भनिन्छ ।  जस्तैः फोक्सो, स्तन क्यान्सर भएर मस्तिष्कसम्म पुग्ने आदि । 
 
ट्युमर दुई प्रकारका हुन्छन् 
बेनाइनः यो मस्तिष्कमा फैलिँदैन,  बिस्तारै बढ्छ । तर शल्यक्रियाबाट यसलाई हटाउन सकिन्छ ।  म्यालिग्नन्ट (घातक): यो ट्यूमर तीव्र गतिमा बढ्छ । आसपासका कोषहरूमा फैलिन सक्ने सम्भावना धेरै हुन्छ । यो क्यान्सरजन्य ट्युमर हो ।  करिब ८५ देखि ९० प्रतिशत ब्रेन ट्यूमरको कारण थाहा हुँदैन । ब्रेन ट्युमरको ठोस कारण धेरैजसो केसमा अझै अस्पष्ट छ । तर अन्तर्राष्ट्रिय अनुसन्धानले केही जोखिम तत्वहरू औंल्याएका छन् । 

•     जेनेटिक म्युटेसन (डीएनएको असामान्य परिवर्तन) 
•     ट्युमरको पारिवारिक इतिहास भएकामा जोखिम धेरै
•    रेडिएसन एक्सपोजर (रेडिएसन थेरापी वा न्युक्लियर विकिरणको सम्पर्क)
•     इम्युन सिस्टमको कमजोरी (एचआईभी एड्स भएका वा इम्युनोसप्रेसनको अवस्था)
•    रासायनिक प्रदूषण (औद्योगिक रसायनको लामो सम्पर्क)
•     मोबाइल÷रेडियोफ्रिक्वेन्सीको असर (लामो समय मोबाइलको प्रयोगबारे पनि केही अध्ययन चलिरहेका छन् तर पुष्टि भएको छैन ) 

विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ), इन्टरनेशल क्यान्सर जिनोम कन्सोर्टियम (आईसिजिसी), अमेरिकाको नेशनल इन्स्टिच्युट अफ हेल्थ (एनआईएच) जस्ता निकायहरूले हजारौँ केसहरूको मेटा एनालाइसिस गर्दा अधिकांश ब्रेन ट्युमरहरू एक्लै कुनै कारणले नभई पर्यावरण र जेनेटिक कारणको संयोजनले विकसित हुने निष्कर्ष निकालेका छन् । 

मुख्य लक्षण
मस्तिष्कमा करिब २ देखि ३ सेन्टिमिटरको ट्यूमर मात्र भएपनि त्यसले लक्षण देखाइहाल्छ । ट्युमरको आकार, स्थान, र मस्तिष्कको कुन भागमा असर परेको छ भन्ने कुराले लक्षण फरक देखिन्छ । प्रमुख लक्षणहरूमा

•     निरन्तर टाउको दुख्ने (प्रायः बिहान बढ्ने)
•     वान्ता हुने
•     दृष्टि धमिलो हुने वा दृष्टि गुम्ने
•     शरीरको एक भागमा कमजोरी वा प्यारालाइसिस
•     बोल्न र सम्झनामा समस्या
•     खुट्टा वा हात झमझमाउने
•     छारे (सिजर, इपिलेप्सी) 
•     व्यवहार परिवर्तन, मानसिक अस्थिरता
•     सुनुवाइ गुम्ने व सन्तुलन गुमाउने 
•     दिशापिसाब नियन्त्रण नहुने आदि भएमा ब्रेन ट्यूमरको सम्भावना उच्च रहन्छ । 

मस्तिष्कको कुन ठाउँमा ट्यूमर छ भन्ने कुराका आधारमा फरक फरक लक्षण देखिने गर्दछन् । मस्तिष्कका विभिन्न भागले फरक–फरक कार्य गर्ने भएकाले ट्युमरले ती भागहरूलाई असर गर्दा त्यसै अनुसार लक्षण देखिन्छन् । 

मस्तिष्कको अगाडिको भाग (फ्रन्टल लोव)
मस्तिष्कको अगाडिको भागले सोच्ने, योजना बनाउने, व्यवहार नियन्त्रित गर्ने, भाषण, निर्णय, मूड बनाउने काम गर्छ । तर यो भागमा ट्यूमर भएमा 

•     व्यक्तित्व र व्यवहारमा परिवर्तन
•     निर्णय क्षमतामा कमी
•     ध्यान दिन कठिनाइ
•    बोली समस्या (बोल्न सक्ने तर शब्द छान्न  गाह्रो)
•     शरीरको एक पक्षमा कमजोरी (प्रायः विपरित साइड)

ब्रेन ट्यूमरः कारण संकेत, लक्षण र उपचार
मस्तिष्कको माथिल्लो भागले स्पर्श, स्थानीय चेतना, लेख्ने र गणना क्षमताको काम गर्छ । यदि यो भाग ट्यूमर भएमा 

•     शरीरको संवेदनशीलता हराउने (हातखुट्टा झमझमाउने) 
•     लेख्न, पढ्न वा गणना गर्न गाह्रो
•     शरीरको स्थान बुझ्न सक्ने क्षमतामा समस्या
•     स्थानीय चेतना हराउने

कानको नजिकको भाग (टेम्पोरल लोव)
कानको नजिकको मस्तिष्कको भागले श्रवण (सुनाइ), सम्झना, भाषा बुझ्ने, भावनात्मक प्रक्रियाको काम गर्छ । यदि यो भागमा ट्यूमर भएमा 

•     सुनाइमा समस्या
•     स्मृतिमा कमजोरी (छोटो वा लामो अवधि)
•     छारे रोग (सिजर) आउने
•     बोली बुझ्न कठिनाई 
•     अचानक डर वा अजिव अनुभूति

मस्तिष्कको पछाडिको भाग (अक्सिपिटल लोव)मस्तिष्कको पछाडिको भागले दृष्टि अर्थाथ भिजुअल प्रोसेसिङको काम गर्छ ।  यदि यो भागमा ट्यूमर पलाएमा 

•     दृष्टि धमिलो हुने
•     दृश्य भ्रम (भिजुअल हेलुसिनेसन)
•      एउटा आँखाले नदेख्ने 
•      दृष्टि गुम्ने समस्या 

टाउकोको पछाडिको भाग (सेरेबेलम) 
टाउकाको सेरेबेलमको काम भनेको शरीर सन्तुलन, समन्वय, चाल ल्याउने हो । यदि यो भागमा ट्यूमर भएमा  हिँड्न  गाह्रो, लड्न खोज्ने, हात र खुट्टाको समन्वयमा गडबडी, दृष्टि असन्तुलन, वान्ता, टाउको दुख्ने हुनसक्छ । 

मस्तिष्कको तल्लो भाग (ब्रेनस्टेम)
ब्रेन स्टेमको काम मटुको गति, सास फेर्ने क्रिया, चेतना, आँखाको चाल कायम राख्नु हो । यदि ब्रेन स्टेममा ट्यूमर भएमा कुनै चिज डबल देखिने (डबल भिजन), सास फेर्न  गाह्रो, असामान्य मुटुको धड्कन, अनुहार सुन्निने र चेतनास्थितिमा परिवर्तन आउनसक्छ ।  

हर्मोन नियन्त्रक केन्द्र (पिट्यूटरी ग्लाण्डस्)
पिट्यूटरी ग्लाण्डस्को काम भनेको हर्मोन उत्पादन, शारीरिक वृद्धिदेखि प्रजननसम्मका प्रक्रिया हुन्छ ।  यदि यो केन्द्रमा ट्यूमर पलाएमा आँखाको दृष्टिकोण  साँघुरो(टनल भिजन), मासिक चक्रमा गडबडी थकान, तौल घटबढ स्तनबाट दूध स्राव हुने (गर्भ नहुँदासमेत), यौन इच्छामा कमी आउने हुनसक्छ ।  

ब्रेन ट्यूमरको शल्यक्रिया र जोखिम 
हरेक ब्रेन ट्यूमर क्यान्सर हुँदैन । ब्रेन ट्यूमरका ४ स्टेजमध्ये स्टेज १ र २ मा पत्ता लागेमा उपचारको रिजल्ट एकदमै राम्रो देखिएको छ । त्यसपछिको स्टेजमा रिजल्ट राम्रो छैन । त्यसैले समयमा नै रोग पत्ता लगाउन जरुरी छ । स्टेज ४ मा शल्यक्रिया गरेर उपचार गरिएका बिरामीहरुलाई रेडिएसन थेरापी, किमोथेरापी र इम्युनोथेरापीको जरुरत पर्छ ।

नेपाललगायत विश्वव्यापी तथ्याङ्क केलाउँदा ब्रेन ट्यूमरको जोखिम ५ देखि ८ प्रतिशत मात्र हो । उनीहरुलाई ट्यूमर निकालेको भागमा रगत जम्ने, दुई तीन महिनामा फेरि पलाउने, छारे रोग जस्ता समस्या देखिनसक्छ । बाँकी ९२ देखि ९८ प्रतिशत बिरामी कम्प्लिकेसन र प्यारालाईसिस बिना नै अस्पतालबाट डिस्चार्ज हुने गरेका छन् । 

आजकल अत्याधुनिक प्रविधिले निकै सुविधा छ । शल्यक्रिया गर्न अघि जाँच गर्ने प्रविधि, अपरेशन गर्दा रहेक एक एक हातखुट्टाको नसाको अवस्था मोनिटरमा हेरेर गरिन्छ । प्यारालाईसिस गराउने नसामा समस्या हुन लागेमा मनिटर कराउन थाल्छ । कतिपय अवस्थामा बिरामीलाई होसमा राखेर हातखुट्टा चलाउन लगाउँदै शल्यक्रिया गरिन्छ । शल्यक्रिया गर्दा गर्दै सिटी एमआरआई मेसिनबाट नर्भ मोनिटरिङ हुने गर्छ । सुरक्षाका लागि अत्याधुनिक उपकरण प्रयोग गर्न सकिन्छ ।  

शल्यक्रिया पछिका क्रियाकलाप 
२ देखि ३ महिनासम्म क्लोज मोनिटरिङमा बस्नुपर्छ । शुरुको अवस्थामा प्रत्येक एक एक महिना, त्यसपछि तीन महिना, अनि ६महिना र एक वर्षको अन्तरमा फलोअपका लागि बोलाइन्छ । ५ वर्षसम्म कुनै समस्या नआएमा बल्झिने समस्या कम हुन्छ ।