ढाडको दुखाइमा म्यानुयल थेरापी

अमेरिकन कलेज अफ न्युरोलोजीको तथ्याङ्कअनुसार, विश्वका ८०% मानिसले जीवनमा एक पटक ढाड दुख्ने समस्या भोग्छन् । तीमध्ये झण्डै २५% मा नसा च्यापिएको हुन्छ । महिलाभन्दा पुरुषमा बढी देखिए पनि पछिल्लो समयमा महिलामा पनि संख्या बढ्दो छ। नेपालमै गरिएको एउटा सर्वेअनुसार ३०–५० वर्ष उमेर समूहका प्राविधिक, शिक्षक, अफिस कामदार र गृहिणीमा यो समस्या बढी देखिएको छ ।

नशा च्यापिनुको प्रमुख कारणमध्ये ‘डिस्क स्लिप’ वा ‘हर्नियेटेड डिस्क’ पहिलोमा पर्छ । यो अवस्थामा मेरुदण्डका हड्डीबीचको नरम कुशन फुटेर वा सरेर स्नायुमा दबाब पर्छ । भारी सामान उठाउँदा, चोट लाग्दा वा उमेरसँगै डिस्क कमजोर हुँदा यस्तो समस्या देखिने हो ।

यसैगरी स्पाइनल स्टेनोसिस (मेरुदण्डको नशा जाने बाटो साँघुरो हुने), बोन स्पर (हड्डीको अतिरिक्त वृद्धि), मोटोपन, चोटपटक, ट्यूमर, संक्रमण र उमेरजन्य क्षय पनि यसका कारण मानिन्छन् । लामो समय गलत पोस्चरमा बस्ने बानी र अत्यधिक ढाडमा भार पर्ने काम गर्नाले पनि जोखिम बढाउने गरेको पाइन्छ । चुरोट अत्यधिक खानेहरुमा पनि ढाडको नसा च्यापिएको छ । यस्ता अम्मलीहरुमा डिस्क वरपरको तरल पदार्थ सुक्ने र माथिबाट पर्ने प्रेसरले नसा च्यापिने गर्छ । 

शुरुमा हामी समस्याको पहिचान गर्दछौं । म्यानुयलभित्र पर्ने डायग्नोसिसको मेरो आफ्नै तरिका छ । ढाडको नसा कहाँनेर च्यापिएको छ भनेर थिचेर गरिन्छ । यसले नसा च्यापिएको सम्बन्धित भाग पहिचान हुन्छ । तर कति धेरै वा थोरै च्यापिएको छ भन्ने बारे थाहा हुँदैन ।

त्यसैले यसका लागि एक्सरे वा एमआरआई गराउन जरुरी हुन्छ । धेरै समस्या भएर आएकाहरुलाई एमआरआई गराइन्छ । तर सामान्य समस्यामा उपचारका लागि आउने ७५ प्रतिशतको बिना एमआरआई समस्या पहिचान गरेर उपचार गरेर ठीक बनाएको छु । उनीहरुले नियमित एक्सरसाइज गर्ने र सिफारिस गरिएको औषधि बेलाबेलामा सेवन गर्न जरुरी हुन्छ । 
 
श्रेष्ठ, हालको समयमा धेरैले ढाडको नसा च्यापिने समस्या भोगिरहेका छन् । यसको मुख्य कारण के हो ?
पछिल्ला वर्षहरूमा ढाडको नशा च्यापिने समस्या अर्थात् स्पाइनल नर्भ कम्प्रेसन  धेरै व्यक्तिलाई प्रभावित बनाइरहेको छ । यसले कम्मर वा ढाडमा निरन्तर दुखाइ, गोडा सुन्निने, झमझमाउने, करेन्ट लागेजस्तो अनुभूति, गोडा पोल्ने, चिसो वा तातो अनुभव, हिँड्दा असन्तुलन र गम्भीर अवस्थामा दिसापिसाब नियन्त्रण गुमाउने जस्ता लक्षण देखाउँछ ।

यो समस्याको सबैभन्दा सामान्य कारण हो ‘डिस्क स्लिप’ वा ‘हर्नियेटेड डिस्क’ । जब मेरुदण्डका हड्डीबीचको नरम कुशन फुट्छ वा सर्छ, स्नायुमा दबाब पर्छ । भारी सामान उठाउँदा, चोट लाग्दा वा उमेरसँगै डिस्क कमजोर हुँदा यस्तो समस्या देखिन्छ । साथै स्पाइनल स्टेनोसिस, बोन स्पर, मोटोपन, चोटपटक, ट्यूमर, संक्रमण र उमेरजन्य क्षय पनि कारण हुन सक्छ । लामो समय गलत पोस्चरमा बस्ने वा अत्यधिक ढाडमा भार पर्ने काम गर्दा जोखिम बढ्छ । चुरोट सेवन गर्नेहरूमा पनि यो समस्या देखा पर्न सक्छ । 

कस्तो अवस्थामा शल्यक्रियाको जरुरत पर्छ ?
डा. श्रेष्ठः मैले १२ वर्षदेखि ५० वर्षसम्मका धेरै बिरामीमा ढाडको नसा च्यापिएको देखेको छु । प्रारम्भिक चरणमा हामी आराम, फिजियोथेरापी, दुखाइ कम गर्ने औषधि र इन्जेक्सनमार्फत उपचार गर्छौं । तर गम्भीर अवस्थामा मात्र शल्यक्रियाको आवश्यकता पर्छ ।

म्यानुयल थेरापी के हो र कसरी काम गर्छ ?
म्यानुयल थेरापी फिजियोथेरापीको एउटा प्रविधि हो । यसमा हातको प्रयोग गरेर जोर्नी, मांसपेशी र नरम तन्तुहरूलाई चलाएर वा मसाज गरेर उपचार गरिन्छ । औषधि वा शल्यक्रियाबिना धेरै बिरामीलाई राहत मिल्छ । म्यानुयल एण्ड मेडिसिन थेरापिस्टलाई भर्टिब्रोन्युरोलोजिस्ट पनि भनिन्छ ।

हामी सुरुमा समस्याको पहिचान गर्छौं । मेरो आफ्नै डायग्नोसिस तरिकाले थिचेर नसा कहाँ च्यापिएको छ भनेर पत्ता लगाउँछौं । तर कति धेरै वा थोरै च्यापिएको छ भन्ने थाहा पाउन एक्स–रे वा एमआरआई आवश्यक पर्छ । सामान्य समस्यामा ७५ प्रतिशत बिरामीको बिना एमआरआई पनि उपचार सफल भएको अनुभव छ ।

म्यानुयल थेरापीले बिरामीलाई कस्तो लाभ दिन्छ ?
यसका मुख्य फाइदाहरुमा दुखाइ कम गर्ने, मांसपेशी र जोर्नीको गतिशीलता र लचकता बढाउने, रगतको राम्रो सञ्चार, पोश्चर सुधार,स्ट्रेस कम गर्ने, औषधिको प्रयोग कम हुन्छ । वास्तवमा म्यायल थेरीले मांसपेशी र स्नायुमा भएको दबाब घट्छ, मेरुदण्डको जोर्नीलाई सही स्थानमा ल्याएर नसामा परेको चाप कम हुन्छ । जोर्नी कडा वा मांसपेशी टाइट भएमा रिल्याक्स गराउँछ, ढाड मोड्दा वा झुक्दा हुने असहजता घटाउँछ ।

हातको दबाब र स्ट्रेचिङले प्रभावित भागमा रक्तसञ्चार बढाउँछ । यसले मांसपेशी र टिस्युमा अक्सिजन र पोषण पु¥याउँछ । ढाडको असन्तुलन वा गलत बस्ने बानीका कारण भएको दुखाइ घटाउँछ, सही पोश्चर बनाउन मद्दत गर्छ । दुखाइ घट्दा मानसिक तनाव पनि कम हुन्छ, निद्रा राम्रो हुन्छ । प्राकृतिक तरिकाले दुखाइ घट्ने भएकाले पेनकिलर र एन्टि–इन्फ्लामेटरी औषधिमा निर्भरता कम हुन्छ ।

म्यानुयल थेरापी गर्दा ध्यान दिनुपर्ने कुरा के–के छन् ?
यो केवल प्रशिक्षित र प्रमाणित म्यानुयल थेरापिस्ट वा स्वास्थ्यकर्मीबाट मात्र गराउनुपर्छ । भाँचिएको हड्डी, क्यान्सर, संक्रमण, गहिरो रक्तनलीको समस्या वा गम्भीर स्पाइनल चोटमा यो उपयुक्त नहुन सक्छ । थेरापी अघि सही निदानका लागि एक्स–रे, एमआरआई वा चिकित्सकको सल्लाह अनिवार्य छ ।

ढाडको स्वास्थ्य जोगाउन हामीले के गर्नुपर्छ ?

•     सही पोस्चर अपनाउने
•     तौल नियन्त्रण गर्ने
•     नियमित व्यायाम गर्र्ने
•     अनावश्यक भारी सामान नउठाउने
•     समस्या देखिएमा ढिला नगरी विशेषज्ञको सल्लाह लिने

म्यानुयल थेरापी गर्दा के कुरामा ख्याल गर्नुपर्छ ? 
ढाडको दुखाइमा म्यानुयल थेरापीले दुखाइ घटाउने, लचिलोपन बढाउने, पोश्चर सुधार्ने र जीवनस्तर उकास्ने महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । तर यो सही रोग पहिचानपछि, अनुभवी थेरापिस्टको हातबाट मात्र गरिनु सुरक्षित छ । 
           

(डा. श्रेष्ठ वरिष्ठ हाडजोर्नी एवं नेपालको पहिलो म्यानुयल थेरापी विशेषज्ञ हुनुहुन्छ ।)