ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया :  एक नवीनतम प्रविधि  यो के के समस्यामा प्रभावकारी छ ?

नेपालका धेरैलाई इन्डोस्कोपिक गाइनोकोलोजिस्टको बारेमा थाहा छैन । यी डाक्टरहरू को हुन् र उनीहरूले के–कसरी उपचार गर्छन् भन्ने कुरा आजको यो हेल्थ टकमा बुझ्ने प्रयास गर्नेछौं । इन्डोस्कोपिक गाइनोकोलोजिस्ट भनेको त्यस्तो डाक्टर हो जसले दूरविनको प्रविधिको मद्दतले पाठेघर सम्बन्धी स्वास्थ्य समस्याहरूको उपचार गर्छन् । यस पद्धतिको विशेषता भनेको शल्यक्रिया गर्दा शरीरमा धेरै ठूलो चिरा पार्नु नपर्ने र उपचार प्रक्रिया सरल र छिटो हुने हो । 

ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया कसका लागि हो ?

यदी कुनै महिलाको पाठेघर सम्बन्धि समस्या छ अथवा खुला शल्यक्रिया गर्न सुझाइएको छ भने त्यस्ता महिलाहरूका लागि ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया उपयोगी हुनसक्छ ।  

ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया केका लागि प्रयोग गरिन्छ ?
नर्मल डेलिभरी र खुला शल्यक्रिया (ओपन अप्रेसन) बाहेकका सबै उपचारहरू ल्याप्रोस्कोपिक प्रविधिबाट गर्न सकिन्छ । ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया पेटसँग सम्बन्धित धेरै समस्याहरूको उपचारमा प्रयोग गरिन्छ । यसमा पेट दुख्ने, हर्निया, एपेन्डिसाइटिस, पित्तथैली, पाठेघर, मिर्गौला, प्रोस्टेट जस्ता समस्याको उपचार गरिन्छ । 
 

के ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया पीडादायी छ ?
ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया सामान्यतया पीडादायी हुँदैन । यसमा साना प्वालहरू बनाइन्छ र विशेष उपकरणहरू प्रयोग गरिन्छ । यसकारण यो परम्परागत ओपन शल्यक्रिया भन्दा कम पीडादायी छ । विहान शल्यक्रिया गरेर बेलुका डिस्चार्ज गर्न सकिने भएकाले पनि यो प्रविधि निकै उपयोगी छ । 
 

महिलालाई ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया नै किन ?
ल्याप्रोस्कोपिक प्रविधिबाट शल्यक्रिया गर्दा पेटमा धेरै ठूलो चिरा पार्नु पर्दैन । त्यसैले दुःखाइ र ब्लिडिङ कम हुन्छ । यस प्रविधिबाट पाठेघर नै फाल्नु परे पनि पाँचदेखि १० एमएल भन्दा बढी रगत खेर जाँदैन । यस कारण शल्यक्रियापछि महिलाहरू पारिवारिक र कार्यालयको नियमित कामकाजमा छिटो फर्किन सक्छन् । त्यति मात्रै होइन ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियाबाट भविष्यमा जटिलता आउन सक्ने सम्भावना पनि निकै कम हुन्छ । खुला शल्यक्रिया गरेका धेरैजसो महिलाहरू काटेको ठाउँमा पानी पर्दा र चिसो मौमसमा एकदमै चर्किएर दुख्ने बताउँछन् । काटेको ठाउँका सेलहरू कहिलेकाहिँ सामान्य रूपमा फर्किदैनन् । यसकारण दुख्ने समस्या हुन सक्छ । तर, खुला शल्यक्रियाको तुलनामा ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया निकै उपयोगी छ । यसले महिलाहरूको जीवन एकदमै सजिलो बनाइदिएको छ । 

के ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया एक प्रमुख शल्यक्रिया हो ?
ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियाले मुख्य शल्यक्रिया प्रविधिलाई एकदमै सजिलो बनाइदिएको छ । यस प्रविधिबाट शल्यक्रिया गर्दा एक सेन्टिमिटरको मात्र प्वाल पारिन्छ । हाल मिनि ल्याप्रोस्कोपिक प्रविधि पनि प्रयोगमा छ । मिनि ल्याप्रोस्कोपिकबाट शल्यक्रिया गर्दा झनै आधा सेन्टिमिटरमात्र प्वाल पारिन्छ । यसकारण ल्याप्रोकोपिक प्रविधि मुख्य शल्यक्रियालाई सजिलो पार्न प्रयोग गरिने प्रविधि हो । 

 

ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया गर्न कति समय लाग्छ ?
ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियामा सामान्यतया केही घण्टा लाग्न सक्छ ।  सामान्यतयाः अवस्था अनुसार ल्याप्रोस्कोपी गर्न ३० देखि ६० मिनेट लाग्न सक्छ । यदी, ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया साधारण स्क्रिनमा भइरहेको छ, प्रयोग गरिने औजार, प्रविधि पनि साधारण र कम गुणस्तरका भएमा एक घण्टामा सकिने शल्यक्रिया तीन घण्टा पनि लाग्न सक्छ । तर, ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियामा उच्च आधुनिक प्रविधिका सामान प्रयोग गरिएमा तीन घण्टा लाग्ने शल्यक्रिया एक घण्टामंै पनि पूरा गर्न सकिन्छ । शल्यक्रिया गर्ने डाक्टर कति योग्य छ, कहाँबाट प्रशिक्षण लिएको छ र आफ्नो पेशा अंगालेपछि कति वटा शल्यक्रिया गरिसकेको भन्ने कुराले पनि समयावधिमा फरक पार्न सक्छ । 
 

ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियाका फाइदा के छन् ?
ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियामा चिर्नु पर्दैन । त्यसैले पेटको पर्खालमा कम आघात हुन्छ र दुःखाइ पनि कम हुन्छ । यो शल्यक्रियामा चिरफार कम हुने भएकाले रगत कम खेर जान्छ । साथै ठूलो दाग पनि बस्न पाउँदैन । त्यस्तै, ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया गर्दा लामो समयसम्म अस्पताल बस्नु पर्दैन । रगत कम बग्ने भएकाले हेमोग्लोबिनको पनि कमी हुँदैन । शल्यक्रिया गरेको सातदेखि नौं दिन भित्रमा महिलाहरू पारिवारिक र कार्यालयको नियमित काममा फर्किन सक्ने भएकाले यो प्रविधि निकै फाइदाजनक छ  । 
 

ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियापछि हिड्न सकिन्छ ?
ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियापछि विस्तारै हिड्न र सामान्य गतिविधिहरू पुनः सुरू गर्न सम्भव छ । तर, शल्यक्रियापछि सातदेखि नौं दिनसम्म आराम (बेड रेष्ट) गर्नुपर्छ । हामीले आठ वर्ष अगाडि नेपालमा पहिलो पटक ‘डे केयर हिस्टेरेक्टोमी’ सुरूवात गरेका थियौँ । त्यसमा बिरामीहरूले विहानको पाँच÷सात बजे नै खाली पेट अस्पताल आइपुग्नुपथ्र्यो । सात बजे बल्ल बिरामीको शल्यक्रिया गरिन्थ्यो । शल्यक्रिया गरिएको आठ घण्टापछि बिरामीलाई मुखबाट केही खानेकुरा खान दिइन्थ्यो र १० घण्टापछि बिरामीहरू आफैँ हिडेरै घर फर्किन सक्थे । 
 

के महिनावारीको समयमा पनि ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया गर्न सकिन्छ ?
ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया महिनावारी नभएको समयमा गर्दा राम्रो हो । तर, इमर्जेन्सी केसहरूमा भने महिनावारी हुँदा पनि शल्यक्रिया गर्न सकिन्छ । 
यस्तो शल्यक्रियाले कुन अंगलाई असर गर्छ ?
पाठेघर, अण्डाशय, पित्तथैली, एपेन्डिक्स, प्रोस्टेट, मिर्गौला जस्ता अंगहरू ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियाबाट प्रभावित हुन्छन् । पहिले नै पेट खोलेर शल्यक्रिया गरिएका केसहरूमा आन्द्रा र बोसो धेरै ठाउँमा टाँसिसकेको हुन सक्छ । त्यस्तो अवस्थामा टाँसिएका आन्द्रा र बोसो छुटाउन खोज्दा आन्द्रामा, पिसाब थैलीमा र पिसाब नलीमा चोटपटक लाग्न सक्छ । सिम्पल बालपोलर औजारबाट ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया गर्दा च्यापिएको ठाउँभन्दा अलिकति पर त्यसको एक्सन जान सक्छ । यसकारण आन्द्रा, पिसाबको थैली र पिसाबको नलीमा चोटपटक नलागोस् भनेर ध्यान दिन आवश्यक छ । 
 

के ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियापछि महिलाहरू गर्भवती हुन सक्छन् ?
ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियापछि महिलाहरु गर्भवती हुन सक्छन् । ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियाले गर्भधारण क्षमता बढाउन सक्छ । त्यसैले यो सन्तान नभएका दम्पत्तिहरूका लागि लाभदायक साबित हुन सक्छ । नेपालमा अझै पनि पाठेघरमा ट्युमर भए फाल्नु हुँदैन भन्ने भ्रम छ । यस्तो भ्रमलाई हटाउन हामीहरूले बिरामीको शल्यक्रियादेखि शल्यक्रिया पछाडि बच्चा जन्माउन सफल भएका महिलाहरूका भिडियोहरू पनि सामाजिक सञ्जालमा पोस्ट गर्ने गरेका छौँ । 
 

ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया पछाडि कसरी नुहाउने ?
‘टेगाड्रम’ भन्ने एक प्रकारको टेप वाटर प्रुफ हुन्छ । लेप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया पछाडि त्यो टेपलाई बिरामीको घाउमा लगाइन्छ । यसकारण शल्यक्रिया गरेको भोलिपल्टै पनि बिरामीले नुहाउन सक्छन् । 
 

ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियापछि निको हुने समय कति हो ?
ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियापछि निको हुने समय शल्यक्रियाको प्रकार र बिरामीको अवस्थामा निर्भर हुन्छ । सामान्यतया सामान्य गतिविधिहरू शल्यक्रियापछि सातदेखि नौं दिनमा सुरू गर्न सकिन्छ । डेढ÷दुई किलोको ट्युमर फालिएको अवस्थामा पनि बिरामीले सातदेखि नौं दिनमै हिड्नुपर्छ भन्ने छैन । रोगको प्रकृति र शल्यक्रिया कति लामो चलेको छ भन्ने कुराले फरक पार्छ  । मैले पो पेशा अंगालेपछि ल्याप्रोस्कोपिक प्रविधिबाट करिब २० हजारभन्दा बढी शल्यक्रिया गरिसकेकी छु । हालसम्म कुनै पनि बिरामीले १० देखि १५ दिनसम्म बेडमा सुतिराखेको देखेकी छैन । 
 

कुन शल्यक्रियामा आठ घण्टा जतिको समय लाग्न सक्छ ?
करिब पाँच÷छ वर्ष अगाडि मैले १८ वर्षीया एक किशोरीको पाठेघरबाट सयभन्दा बढी ट्युमर निकालेकी थिएँ । त्यो शल्यक्रिया गर्न मलाई ८ घण्टा लागेको थियो । जति ठूलो ट्युमर हुन्छ, त्यति नै जटिल र गाह्रो हुन्छ । पहिले नै पेट खोलेर शल्यक्रिया गरिसकेको छ भने टाँसिएको आन्द्रा छुट्याउन बढी समय लाग्न सक्छ । 

के ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियाका अन्य स्वास्थ्य समस्या (साइड इफेक्ट) छन् ?

ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया पछाडि केही साइड इफेक्टहरू हुन सक्छन् । धेरै साइड इफेक्टहरू सामान्य छन् र केही दिनभित्रै निको हुन्छन् । खास गरेर ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियापछि पेट दुख्ने, ऐठन हुने, थकान महसुस हुने, चक्कर लाग्ने, घाँटी दुख्ने, निद्रामा समस्या, काँध वा ढाड दुख्ने जस्ता साइड इफेक्टहरू देखिन सक्छन् । 
 

ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियामा कति वटा प्वालहरू पारिन्छ ?
ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियामा डाइग्नोसिस उपकरणबाट रोग भए नभएको अथवा रोगको अवस्थाबारे हेर्ने गरिन्छ । ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियामा एकदेखि चारवटा साना प्वाल बनाइन्छ । यी प्वालहरू प्रायः नाभि नजिक हुन्छन् । 
 

के ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया जोखिमपूर्ण हो ?
क्यान्सर रोगमा जुनसुकै स्टेजहरूको उपचार गर्दा धेरै गहिराइमा गएर शल्यक्रिया गर्नुपर्छ । पाठेघर सम्बन्धी शल्यक्रिया पनि गहिराइमै गएर गर्नुपर्ने भएकाले यो पनि अलिकति जोखिमपूर्ण नै हुन्छ । 
 

ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियाको उपनाम के हो ?
ल्याप्रोस्कोपिकलाई ‘मिनिमम इन्भेसिभ सर्जरी’ (एमआइएस) पनि भनिन्छ । 
 

शल्यक्रियाबाट पाठेघर हटाउन सकिन्छ ?
ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियाबाट पाठेघर हटाउन सकिन्छ । यसलाई ‘हिस्टेरेक्टोमी’ भनिन्छ । ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया पाठेघरसँग सम्बन्धित धेरै समस्याहरूको उपचारमा गरिन्छ । संसारभरीको तथ्यांक हेर्दा ६ किलो भन्दा बढीको पाठेघरको ट्युमर यसै प्रविधिबाट निकालिएको विश्व रेकर्ड छ । हामीहरूले पनि करिब तीन किलोको पाठेघरको ट्युमर यस प्रविधिबाट निकालेका छौँ । 
 

शल्यक्रिया गर्नुभन्दा अगाडि कुन–कुन अंगको जाँच गर्नुपर्छ ?
ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया गर्नुअघि छातीको एक्सरे, मुटुको इसिजी र रगतको जाँच गर्नुपर्छ । त्यस्तै किड्नीले कसरी काम गरिरहेको छ, हेमोग्लोबिन, सुगर थाइराइडको लेवल कति भनेर पनि आधारभूत जाँच गर्नुपर्ने हुन्छ । नेपालमा अहिले पनि ७५ प्रतिशत महिलाको उपचार खुला शल्यक्रिया (ओपन सर्जरी)बाटै हुने गरेको छ । यसमा बिरामीहरूका पनि केही कमीकमजोरी छन् । विदेशमा बिरामीहरू डाक्टर कहाँ आउनुअघि आफूमा देखिएको रोग, उपचार गर्ने प्रविधि र त्यो प्रविधि प्रयोग गर्नुअघि के, कस्ता औषधिहरू चलाउनुपर्छ भन्नेबारे पूरै ज्ञान लिएर आएका हुन्छन् । तर, नेपालमा यस्ता खालका बिरामीहरू निकै कम भेटिन्छन् । बिरामीहरूले आफूलाई के रोग लागेको छ, त्यो रोगको उपचारमा के–कस्ता प्रविधि प्रयोगमा छन् भन्नेबारे सोधखोज गर्न जरूरी छ । २१आँै शताब्दीमा आएर खुला शल्यक्रिया गरी पेटमा ठूलो घाउ र दाग बनाउनु उचित कुरा होइन । 
 

के ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया शतप्रतिशत सफल हुन्छ ?
धेरैजसो अवस्थामा ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया सफल हुन्छ । यो परम्परागत शल्यक्रिया भन्दा सुरक्षित छ र रिकभरी पनि छिटो हुन्छ । 

 

यस्तो शल्यक्रिया गरेको कति समयपछि खाना खान सकिन्छ ?
ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया गर्नुअघि करिब आठ घण्टा खाली पेट राख्नुपर्छ । रोगको अवस्था अनुसार शल्यक्रिया गरेको आठदेखि १० घन्टापछि बिरामीलाई खाना खान दिइन्छ । आन्द्राहरू धेरै टाँसिएर छुटाइएको केसहरूमा भने २४ देखि ७२ घण्टासम्म पनि खाली पेट राख्नुपर्ने हुनसक्छ ।
 

के ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियाले प्रजनन् क्षमतामा सुधार गर्छ ?
ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियाले प्रजनन् क्षमता सुधार गर्न सक्छ । यो एक सुरक्षित प्रविधि हो । यसकारण ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियाद्वारा बाँझोपनका धेरै समस्याहरू हटाउन सकिन्छ । गर्भनली बन्द भएमा धेरै महिलाले आइभिएफ गराउँछन् । तर, गर्भनली बन्द हुने बित्तिकै फस्ट अप्सनमा आइभिएफ गराउनु उचित होइन । यसमा दुरविनको माध्यमबाट बन्द भएको गर्भ नली खोल्न सकिन्छ । शल्यक्रियापछि धेरै जसो केसहरूमा गर्भनली खुल्छ । 
 

ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियामा कतिवटा टाँका लगाइन्छन् ?
ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रियामा प्वालहरू बन्द गर्न सानो टाँका वा सर्जिकल टेप प्रयोग गरिन्छ । त्यसपछि प्वाल पारिएको ठाउँमा ड्रेसिंग गर्न सकिन्छ । धेरै जसो केसमा स्ट्याप्लर लगाइन्छ । ल्याप्रोस्कोपिक शल्यक्रिया सुरूवात गर्दा हामीले पनि स्ट्याप्लर लगाएका थियौँ । स्ट्याप्लर लगाउँदा दाग बस्ने भएकाले हाल हामीहरूले मेडिकल ग्लु प्रयोग गर्न थालेका छौँ । ग्लुको प्रयोग गर्दा पातलो धागो आफैँ गल्छ । यसकारण टाँका काट्नु र तान्नु पर्दैन । (डा. लाइकनबम नर्भिक र ब्लु क्रस हस्पिटलमा कार्यरत हुनुहुन्छ ।)