असार १५ को दही चिउरा: संस्कार, श्रम र स्वास्थ्यको स्वाद

नेपाल हेल्थ न्युज, काठमाडौं । असार लागेसँगै आकाशबाट वर्षा रसाउने, खेतबारी हरियालीले ढाकिने, हिलोमा रमाउँदै किसानको गुँगुनाहट सुनिने—यिनै दृश्यहरू नेपाली ग्रामीण जीवनको आत्मा हुन्। अनि जब नेपाली पात्रोको पानामा असार १५ लेखिएको देखिन्छ, त्यो दिनको विशेष अर्थ हुन्छ। त्यो हो– दही चिउराको स्वाद, खेतको माटो, र श्रमको उत्सव।

तर, यो केवल एउटा खानपिनको दिन होइन। असार १५ को दही चिउरा परम्परा, पोषण, सामाजिकता र श्रमको समर्पणको प्रतीक बनेको छ। यतिमात्र होइन, आधुनिक विज्ञान र पोषणशास्त्रले पनि यो परिकारलाई उच्च मूल्यांकन दिएको छ।

संस्कारको स्वाद: दही चिउरा कहाँबाट आयो?

धेरैलाई लाग्न सक्छ, असार १५ मा दही चिउरा खाइन्छ, बस् त्यो परम्परा हो। तर यो परम्परा आकस्मिक रूपमा आएको होइन। कृषिप्रधान नेपालको मौसमी कार्यतालिका र गाउँघरको सामूहिक संस्कृतिबाट यसको उत्पत्ति भएको हो।

खेतमा धान रोपाइँ सुरु हुने समय यही असार महिना हो। १५ गतेसम्म अधिकांश क्षेत्रमा रोपाइँ सुरु भइसकेको हुन्छ, कतै तीव्र गतिमा चलिरहेको हुन्छ। यस्तो समयमा किसानको शरीरले बढी ऊर्जा चाहिन्छ। दही र चिउरा दुवै सजिलै उपलब्ध हुने, सजिलोसँग बनाउने, छिटो पच्ने र पोषिलो हुने खाद्यवस्तु भएकाले, यो परिकार व्यावहारिक रूपमा उपयुक्त भयो। र यस्तै व्यवहारिकताको निरन्तरताले यसलाई संस्कारमा रूपान्तरण गर्‍यो।

समूह, श्रम र सहभोज: असारे पन्ध्रको समाजशास्त्र

असार १५ को दही चिउरा केवल खानपिनको विषय होइन, समूहमा बाँडिने सामूहिक भावना को पर्व हो। यो दिन खेतमा श्रम गर्नेहरूलाई प्रोत्साहन दिन, उनीहरूको सम्मान गर्न र उत्सव मनाउन खाजा दिइन्छ। कतै परिवारले आफ्नै खेतमा रोपाइँ गरेर खाँदिन्छन्, कतै खेतमै सहभोज गरिन्छ।

काठमाडौं उपत्यकादेखि पूर्वको भोजपुर, पश्चिमको प्युठान, तराईको बर्दिया, सुदूरपश्चिमको बैतडीसम्म एउटै स्वर आउँछ – "आज असारे पन्ध्र हो, दही चिउरा खाने दिन।"

अनुसन्धान र विज्ञान के भन्छ ?

पछिल्लो समय पोषण र आहारशास्त्रमा भएको अनुसन्धानले दही चिउराको संयोजन एकदमै लाभदायक रहेको देखाएको छ। विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO), अमेरिकन डाइटेटिक एसोसिएसन र भारतको नेशनल इन्स्टिच्युट अफ न्यूट्रिशनका अनुसन्धानले यस्तो मिश्रित भोजनलाई "प्रोबायोटिक–कार्बोहाइड्रेट सुपरफूड" भनिएको छ।

 मुख्य पोषण पक्ष:

1. दही:

   • प्रोबायोटिक ब्याक्टेरिया (Lactobacillus, Bifidobacterium) हुन्छ, जसले पाचन शक्ति बढाउँछ।

   • क्याल्सियम, प्रोटिन, भिटामिन B2, B12 पाइन्छ।

   • प्रतिरक्षा प्रणाली (immune system) बलियो बनाउँछ।

2. चिउरा (Flattened Rice):

   • कार्बोहाइड्रेटको स्रोत हो। छिटो ऊर्जा दिन्छ।

   • आयरन, थायामिन (B1), र फाइबर पाइन्छ।

   • हल्का, सजिलोसँग पच्ने भोजन हो।

अनुसन्धान के भन्छ ?

२०२१ मा भारतको National Institute of Nutrition (Hyderabad) ले गरेको अध्ययन अनुसार, गर्मीमा खेतमा काम गर्ने किसानका लागि चिउरा-दहीको संयोजनले ताप नियन्त्रण, पाचन सन्तुलन, र कार्यक्षमता बढाउन मद्दत गर्छ।

नेपालकै त्रिभुवन विश्वविद्यालय, पोषण विभागका पूर्व विभाग प्रमुख डा. अर्चना अर्यालका अनुसार, “यो परिकार 'functional food' कै श्रेणीमा पर्छ – जुन स्वाद र परम्परा दुवैसँग स्वास्थ्य पनि जोडिन्छ।”

स्वास्थ्य लाभ: खेतदेखि शहरसम्म

आजकल यो परिकार शहरमा पनि 'culture' बन्न थालेको छ। व्यस्त जीवनशैलीका कारण चिउरा र दही खान सजिलो हुन्छ। स्वास्थ्य सचेत वर्गका लागि यो low-fat, probiotic, gluten-free विकल्प पनि हुन सक्छ।

 के–के फाइदा छन्?

• पाचनमा सहज: दहीको जीवाणुले आन्द्रालाई सफा राख्छ।

• हड्डी बलियो बनाउने: क्याल्सियमको स्रोत।

• तपक्रम सन्तुलन: गर्मीमा शरीरको ताप घटाउन सहयोगी।

• सस्तो र सजिलो: ग्रामीण क्षेत्रका लागि पोषिलो खाना बिना खर्च।

लोक–संस्कृति र मनोरञ्जन: खेतको चुलो, दोहोरी र रमाइलो

असारे पन्ध्रमा खेतमै दोहोरी गाउने, मलिला खेल्ने, हिलो छ्यापाछ्याप गर्ने, भन्ने चलन अझै जीवित छ। विशेषगरी पहाडी क्षेत्रमा ‘रोपाइँ मेलापात’ का रूपमा यो मनाइन्छ। दोहोरीमा सामाजिक, राजनीतिक, प्रेम, श्रमका सन्देशहरू मिसाइन्छन्।

गीतमा सुनिन्छ:

“असारे पन्ध्रमा दही चिउरा खाउ,
खेतको हिलोमा गोडा लुब्दै नाचौं...”

नयाँ पुस्तामा असारे पन्ध्रको स्थान

शहरिया जीवनशैली, आयातित संस्कृतिहरू र बदलिँदो जीवनदृष्टिकोणले असारे पन्ध्रलाई केही सीमित बनाएको छ। तर फेरि, back-to-tradition सोच राख्ने युवाहरूले गाउँ पुगेर रोपाइँ महोत्सव मनाउने, खेतको हिलोमा रमाउने, दही चिउरा खाने क्रम फेरी बढेको छ।

पर्यटन मन्त्रालय र स्थानीय तहहरू समेतले रोपाइँ महोत्सवहरू आयोजना गरी दही चिउरा र असारे संस्कृतिको प्रवर्द्धन गरिरहेका छन्।

संस्कृति, स्वास्थ्य र सन्देश

असार १५ को दही चिउरा केवल शरीरको आवश्यकता होइन, हाम्रो समाजको आत्मा हो। यसले परिश्रमको सम्मान गर्छ, सहभोजको सन्देश दिन्छ, स्वास्थ्यको ख्याल राख्छ, अनि संस्कृतिको रक्षा गर्छ। यस वर्षको असारे पन्ध्रमा, केवल दही चिउरा खाएर होइन, यसको पछाडि लुकेको श्रम, परम्परा र पोषणको गहिराइलाई पनि सम्झनु उपयुक्त हुनेछ।