मृत्युपछि पनि जीवन दिने अवसर : विश्व अंगदान दिवस र नेपालको बाटो

“म बाँच्दिन, तर मेरो मुटु कसैको शरीरमा अझै धड्किरहेको हुन्छ।”

यो कुनै फिल्मको संवाद होइन—यो त वास्तविक जीवनको कथा हो, जसले अंगदानको अर्थलाई गहिरो बनाइदिन्छ। हरेक वर्ष अगस्ट १३ का दिन, विश्वभरका मानिसले विश्व अंगदान दिवस (World Organ Donation Day) मनाउँछन्। यसको मूल सन्देश हो—मृत्यु पछि पनि जीवन सम्भव छ, यदि हामीले समयमै अंगदानको प्रतिज्ञा गरेका छौं भने।

अन्तर्राष्ट्रिय परिदृश्य: तथ्यहरूले के भन्छन् ?

विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO) र Global Observatory on Donation & Transplantation का अनुसार—

• २०२३ मा संसारभर करिब १,५४,००० अंग प्रत्यारोपण भए।
• मागको तुलनामा आपूर्ति अत्यन्तै कम—१० मध्ये १ रोगी मात्र आवश्यक अंग पाउँछ।
• स्पेन, अमेरिका, फ्रान्स, ब्राजिल जस्ता मुलुक अंगदान दरमा अग्रणी। स्पेनमा opt-out नीति लागू छ—जहाँ सबै वयस्क स्वतः दाता मानिन्छन्, जबसम्म उनीहरूले स्पष्ट रूपमा अस्वीकार गर्दैनन्।
• अनुसन्धानले देखाएको छ—अंगदानबारे जनचेतना र कानुनी सरलता जति उच्च हुन्छ, प्रत्यारोपण दर पनि त्यति नै बढ्छ।

अंगदानका प्रकार: बाँचुन्जेल र मरणोत्तर

 जीवित दान (Living Donation) – एक किड्नी, लिभरको अंश, वा फोक्सोको भाग दान गर्न सकिन्छ।
 मरणोत्तर दान (Deceased Donation) – मस्तिष्क मृत्यु वा कार्डियक मृत्युपछि हृदय, सम्पूर्ण लिभर, दुबै किड्नी, फोक्सो, प्यान्क्रियाज, आँखा (Cornea), छाला, हड्डी आदि दान गर्न सकिन्छ।

नेपालको अवस्था: कानुनी बाटो खुलेको, तर बाटो लामो छ

नेपालमा अंगदान कानूनी रूपमा अंग प्रत्यारोपण ऐन २०५५ र २०७२ को संशोधन पछि सम्भव भएको हो।

• शहीद धर्मभक्त राष्ट्रिय प्रत्योरोपण केन्द्र , भक्तपुर – देशकै अग्रणी संस्था।
• २०७५ मा पहिलो पटक ब्रेन–डेड दाताबाट किड्नी र लिभर प्रत्यारोपण सफल।
• वीर अस्पताल, शिक्षण अस्पताल, मेडिसिटी लगायतले पनि प्रत्यारोपण सुरु गरेका छन्।

तर चुनौतीहरू—

• जनचेतना कमी
• धार्मिक/सांस्कृतिक भ्रम
• मस्तिष्क मृत्युको पहिचान र अंग सुरक्षित राख्ने पूर्वाधार अभाव
• दान प्रक्रियामा परिवारको संकोच

अन्तर्राष्ट्रिय अनुसन्धानले देखाएको समाधान

• Opt-in बाट Opt-out प्रणालीमा रूपान्तरण – जस्तै स्पेनमा जसले दान दर ३०% भन्दा बढीले बढाएको छ
• जनचेतना अभियान – शिक्षा, मिडिया, र स्कूल स्तरमा अंगदानको महत्त्व पढाउने
• अस्पताल पूर्वाधार सुधार – मस्तिष्क मृत्यु पहिचान गर्ने प्रशिक्षित टोली र अंग सुरक्षित राख्ने सुविधा
• दाता र प्राप्तकर्ता मिलाउने डिजिटल प्रणाली – अंग बर्बाद नहोस् भनेर

मानवताको चरम रूप

बुद्धले भनेका छन्—“कुसल कर्मले मात्र जीवनको मूल्य बढ्छ।” अंगदान त्यो कुसल कर्म हो, जसले मृत्यु पछि पनि अरूलाई जीवन दिन्छ। गान्धीको दृष्टिमा पनि “जीवन दिनु नै सर्वोच्च सेवा” हो।

शहीद धर्मभक्त राष्ट्रिय प्रत्योरोपण केन्द्रका निर्देशक डा. पुकार चन्द्र श्रेष्ठ भन्छन्—

“नेपालमा हरेक वर्ष हजारौं बिरामी अंग नपाएर मर्छन्। एक व्यक्तिले मृत्यु पछि आफ्नो अंग दान गरे, कम्तीमा आठ जनाले नयाँ जीवन पाउन सक्छन्।”

वास्तविक नेपाली कथा

भक्तपुरका एक २९ वर्षीय युवकको सडक दुर्घटनामा मस्तिष्क मृत्यु भयो। उनका आमाबाबुले आँसु झार्दै भने—

“हामी छोरो गुमायौं, तर उसको अंगले अरूलाई जीवन दिन्छ भन्ने सोचेर हामीले दानको निर्णय गर्‍यौं।”
त्यस दिन, दुईजनाले किड्नी पाए, एकले लिभर, र दुईजनाले दृष्टि।
छोरो गयो, तर उसको हृदय, मृगौला, दृष्टि अरूको जीवनमा अझै जीवित छ।

भोलिको बाटो

नेपालमा अंगदानको सम्भावना विशाल छ, तर यसको लागि—

• सरकारको नीति सुधार
• अस्पताल पूर्वाधार बलियो बनाउने
• धार्मिक भ्रम हटाउने जनचेतना कार्यक्रम
• व्यक्तिगत स्तरमा दानको प्रतिज्ञा—यी सबै आवश्यक छन्।

अंगदान केवल स्वास्थ्यको कुरा होइन, यो जीवनको निरन्तरताको प्रतिज्ञा हो। यो दिन हामीले मात्र स्मरण गर्ने होइन, प्रत्यक्ष रूपमा प्रतिज्ञा गरेर जीवनको शृंखला अगाडि बढाउने दिन हो।